W dyskursie publicznym XXI wieku odporność stała się szczególnie popularnym pojęciem, kiedy Amerykanie namacalnie przekonali się 11 września 2001 roku, że zderzenie cywilizacji jest realne i nieuniknione [Huntington 1997]. Wskutek tego i podobnych wydarzeń i rosnącej roli mediów zaczęto coraz więcej mówić i pisać o ludzkiej wytrzymałości i wytrzymałości wspólnot narodowych. Temat ten wrócił ze zwielokrotnioną siłą i na niespotykaną dotąd skalę po wybuchu pandemii COVID-19. Pandemia była/jest wyczerpująca, przerażająca i traumatyczna. Badania przeprowadzone podczas jej początkowych fal, pokazały nasilenie depresji, lęku i samotności. Odporność psychiczna, choć definiowana na wiele sposobów, może w najprostszej postaci być postrzegana, jako zdolność do przetrwania i powrotu do równowagi po doświadczeniu przeciwności losu [Southwick, Dennis, DePierro 2024, s. 2-9].
Kolejnym wydarzeniem, który silnie wpłynęło na postrzeganie odporności była podzielona na lata agresja Federacji Rosyjskiej na terytorium Ukrainy, która w postaci pełnoskalowej wojny trwa od lutego 2022 roku za naszą wschodnią granicą. Odporność państwa (ang. state resilience) postrzegana jako zdolność kraju do przewidywania, przygotowania się, reagowania i adaptacji do zmian, zagrożeń, kryzysów i innych poważnych wyzwań, zachowując przy tym podstawowe funkcje i struktury [Boin, van Eten 2013], stała się tematem szczególnym dla rządzących państwami graniczącymi z Ukrainą i Rosją. Nowatorstwo sytuacji nie polegało na tym, że zmieniła się diametralnie technika działań wojennych, ale na wolnym dostępie do informacji, które docierały z frontu. Dezinformacja, niepotwierdzone doniesienia były na porządku dziennym a to wszystko było jeszcze podlane ogromną dawką war content pochodzących z mediów społecznościowych. Pierwsze tygodnie, miesiące wojny na Ukrainie sprawiły, że zainteresowanie tą tematyką przełożyło się na intensywne używanie narzędzi cyfrowych przez samych Ukraińców, a także przez ludzi zamieszkujących „w pobliżu” konfliktu w państwach europejskich i Bliskiego Wschodu.
W Polsce do trwającej już od kilku lat dyskusji mocno zaczęły przebijać się wątki geopolityczne i między innymi zaczęto mówić o odporności państwa, cyberbezpieczeństwie, fake newsach, adaptacji społecznej. Utrzymanie ciągłości kluczowych funkcji państwa wobec prawdopodobnych zagrożeń zewnętrznych stało się kluczowym tematem debaty publicznej. Zaczęły pojawiać się pytania o planowanie strategiczne, zarządzanie kryzysowe, długoterminowe planowanie, o ochronę infrastruktury krytycznej. Przykłady z innych krajów zaczęły być sprawdzane i pojawiły się postulaty aplikacji tych rozwiązań w warunkach polskich. Eskalacja wojny na Ukrainie na nowo pokazała, że budowanie odporności państwa to proces ciągły, wymagający zaangażowania nie tylko rządu, ale także sektora prywatnego, organizacji pozarządowych i całego społeczeństwa. Skuteczna strategia odporności musi być elastyczna i adaptacyjna, zdolna do ewolucji w odpowiedzi na zmieniające się zagrożenia i wyzwania [Bartosiak, Budzisz 2022]. Postępująca cyfryzacja sprawiła, że problemy związane z wybuchem konfliktu, które były jedynie sferą planów ewentualnościowych rozwijanych w zaciszu gabinetów osób odpowiedzialnych za Polskę, wybijały się na czoło debaty publicznej. Media wolnego kroku jakimi są telewizje, prasa czy radio bazowały na mediach nowoczesnych, dostępnych na jedno skinienie.
W erze postępującej cyfryzacji, odporność cyfrowa stała się kluczowym wyzwaniem dla współczesnych społeczeństw. Świadomość tego zjawiska wśród użytkowników różnorodnych urządzeń elektronicznych, od smartwatchy, przez laptopy po inteligentne telewizory, nabiera coraz większego znaczenia. Obecna skala globalnej dostępności zaawansowanych technologii jest bezprecedensowa [Schwab 2017]. W tym kontekście, coraz częściej podnosi się kwestię braku skutecznej kontroli nad korporacjami technologicznymi, które swoją potęgę zbudowały na stworzeniu i ulepszaniu cyfrowych zależności [Zuboff 2019, Kreft 2022, Kreft 2023].
Młodsze pokolenia, a także wielu przedstawicieli starszych generacji, którzy intensywnie korzystają z technologii cyfrowych, funkcjonują niejako w alternatywnej, wirtualnej rzeczywistości [Twenge 2017]. Zjawisko to można obrazowo porównać do życia na odrębnym, cyfrowym kontynencie. Świat cyfrowy w coraz większym stopniu przenika i kształtuje współczesne społeczeństwa. Symptomatycznym przykładem globalnego zasięgu cyfryzacji jest sytuacja obserwowana podczas kryzysu migracyjnego w Europie. W obozach dla uchodźców, oprócz podstawowych potrzeb bytowych, niezwykle istotnym dobrem okazały się ładowarki do telefonów i dostęp do elektryczności [Gillespie, Osseiran, Cheesman 2018]. Paradoksalnie, w wielu krajach rozwijających się, mimo braków w podstawowej infrastrukturze (szkoły, drogi, opieka zdrowotna), obserwuje się dynamiczny rozwój sieci komórkowych i internetowych.
Badacze społeczni zajmujący się zdrowiem psychicznym i rozwojem społecznym zwracają uwagę na korelację między upowszechnieniem smartfonów a wzrostem liczby samobójstw i pojawieniem się nowych dysfunkcji rozwojowych, szczególnie widocznych od około 2012 roku, szczególnie u młodych osób [Twenge, Joiner, Rogers, Martin 2018; Orben, Przybylski 2019]. Odporność na technologie cyfrowe zdaje się być umiejętnością bardzo pożądaną, ponieważ nieuporządkowane korzystanie z tych systemów wpływa na spadek produktywności w pracy, problemy w nawiązywaniu relacji i jest przeszkodą w zwykłych, codziennych interakcjach. Z socjologii życia codziennego, z naszej praxis, widzimy, że jak dochodzi do jakiegoś ponad codziennego zdarzenia w przestrzeni społecznej, to odruchowo wyciągamy smartfon, aby to uwiecznić, a dopiero w drugiej kolejności reagujemy tak, jak większość osób reagowałaby sprzed ery smartfonów. Coraz mniej posiadamy odruchów wyobraźni, wyuczonych i wypracowanych przed erą telefonii komórkowej, a coraz więcej polegamy na urządzeniach cyfrowych, które pochłaniają nasze codzienne życie. Nie potrafimy długo bez nich wytrzymać, dopominamy się ich stałej obecności, a one naszej rekacji. To znaczy nie one, tylko tak zaprogramowane aplikacje, abyśmy mieli smartfona w zasięgu wzroku, abyśmy nie tracili pewności, że możemy w każdej chwili z niego skorzystać, a on nas nie zawiedzie, nie zabraknie nam źródła, nie zostaniemy odcięci od zasilania i od dostępu do Internetu.
Nasza wytrzymałość, nasza absencja w sieci, informacje, co ją wzmacnia i informacje, co jest najskuteczniejszym zatrzymaniem wielkich mas ludzkich na cyfrowym kontynencie jest w tej chwili na wagę złota. Informacja o naszej odporności cyfrowej, co ją tworzy i destruuje jest obiektem zainteresowania wielu instytucji zaczynając od bezpieczeństwa a kończąc na rozrywce. Odporność cyfrowa, jako przedmiot badań w naukach socjologicznych, zyskuje dlatego na znaczeniu. To pojęcie, początkowo kojarzone głównie z informatyką i bezpieczeństwem danych, ewoluowało, nabierając szerszego znaczenia socjologicznego [Choi, Glassman, Cristol 2017]. W tym kontekście, odporność cyfrowa odnosi się do zdolności jednostek, grup i społeczeństw do adaptacji, radzenia sobie i prosperowania w obliczu wyzwań i zagrożeń związanych z technologiami cyfrowymi [Frau-Meigs, O’Neill, Soriani, Tomé, 2017].
Socjologiczna perspektywa odporności cyfrowej obejmuje: odporność jako zasób społeczny – postrzegana jako rodzaj kapitału społecznego, umożliwiającego radzenie sobie z wyzwaniami cyfrowego świata; odporność jako proces – ciągłe uczenie się, adaptacja i reagowanie na zmieniające się zagrożenia [Livingstone, Helsper, 2010]; odporność jako zjawisko nierówne – nierównomiernie rozłożona w społeczeństwie, prowadząca do nowych form wykluczenia i marginalizacji [van Deursen, Helsper, 2015]; i odporność jako kwestia polityki – wymagająca działań na poziomie indywidualnym, społecznym i politycznym [Dutta, Geiger, Lanvin, 2015].
Odporność cyfrową można także rozróżniać w zależności od perspektywy badawczej. W edukacji medialnej może to być zdolność do radzenia sobie z negatywnymi doświadczeniami online lub offline z wykorzystaniem technologii cyfrowych. Z perspektywy społecznej może się wyrażać w zdolności społeczeństwa do utrzymania podstawowych funkcji społecznych, gospodarczych i politycznych w obliczu zakłóceń lub ataków na infrastrukturę cyfrową. W perspektywie edukacyjnej może to być umiejętność bezpiecznego i odpowiedzialnego korzystania z technologii cyfrowych, w tym zdolność do krytycznej oceny informacji online i ochrony własnej prywatności. Ta różnorodność definicji odzwierciedla złożoność i wielowymiarowość zjawiska odporności cyfrowej w kontekście socjologicznym [Scheerder, van Deursen, van Dijk 2017].
Wielowymiarowość zjawiska odporności cyfrowej widoczna jest w braku jednolitej definicji, co prowadzi do różnorodnych interpretacji w zależności od kontekstu badawczego. W naukach socjologicznych można zaobserwować następujące prawidłowości występujące w badaniach nad odpornością cyfrową. Po pierwsze, jest ona ściśle powiązana z szerszymi koncepcjami odporności społecznej i psychologicznej [Southwick, Bonanno, Masten, Panter-Brick, Yehuda 2014]. Po drugie, występują znaczące dysproporcje w poziomie odporności cyfrowej między grupami społecznymi, potencjalnie pogłębiając istniejące nierówności [Payton, Hague 2010]. Po trzecie, rozwój odporności cyfrowej wymaga nie tylko umiejętności technicznych, ale także kompetencji społeczno-emocjonalnych i po czwarte, kontekst kulturowy odgrywa istotną rolę w kształtowaniu odporności cyfrowej indywidualnej i grupowej.
Badania nad odpornością cyfrową koncentrują się głównie na dzieciach i młodzieży oraz roli osób z ich otoczenia, takich jak nauczyciele i rodzice [Livingstone, Third 2017]. Kluczowe elementy budowania odporności cyfrowej obejmują komunikację o problemach oraz proaktywne podejście do ich rozwiązywania. Projekt EU Kids Online (2010-2020) wykazał, że poziom odporności cyfrowej wzrasta z wiekiem, a wsparcie rodziców i edukacja cyfrowa odgrywają kluczową rolę w jej kształtowaniu [Smahel, Machackova, Mascheroni, Dedkova, Staksrud, Ólafsson, Livingstone, Hasebrink 2020]. Badacze podkreślają, że same umiejętności techniczne są niewystarczające; krytyczne myślenie i umiejętność oceny informacji są niezbędne dla budowania odporności cyfrowej a kontekst społeczny i wsparcie rówieśników również mają istotne znaczenie. Badania pokazują, że osoby o wyższym poziomie odporności cyfrowej skuteczniej radzą sobie z cyberprzemocą [Hinduja, Patchin 2017]. Rola rodziców jest tu kluczowa: ich aktywne zaangażowanie w cyfrowe aktywności dzieci zwiększa odporność, podczas gdy nadmierna kontrola może hamować jej rozwój [Livingstone, Helsper 2008]. Badacze wskazują na potrzebę pogłębienia studiów nad odpornością cyfrową wśród dorosłych, seniorów i młodych dorosłych [Schreurs, Quan‐Haase, Martin 2017].
Rodzina pozostaje kluczowym środowiskiem w kształtowaniu odporności cyfrowej dzieci. Choć fundamentalne zasady wychowania nie uległy zmianie, w ostatnich latach do procesu tego włączono narzędzia cyfrowe, takie jak tablety i smartfony [Marsh, Plowman, Yamada-Rice, Bishop, Scott 2016]. Badania pokazują, że dzieci bardzo szybko i intuicyjnie uczą się obsługi tych urządzeń, co może prowadzić do zmiany percepcji i interakcji z tradycyjnymi mediami. Powstaje pytanie o właściwe podejście do wychowania w erze cyfrowej. Czy nie zastępujemy tradycyjnego wychowania „cyfrowym”, gdzie urządzenia elektroniczne pełnią rolę „cyfrowych niań”? Zjawisko to, określane mianem „tata-tablet” lub „mama-tablet”, może prowadzić do wykształcenia się „homo tabletis” – dziecka, dla którego narzędzia cyfrowe zastępują interakcje z biologicznymi rodzicami [Kucirkova, Radesky 2017].
Najnowsze badania wskazują, że średnio dotykamy smartfona ponad 2000 razy na dobę, a czas spędzany przed ekranem wynosi średnio 8 godzin lub więcej. To rodzi pytania o jakość i częstotliwość fizycznych interakcji z bliskimi. Można zadać pytanie ile było takich interakcji i dotyku osób najbliższych przed erą telefonów komórkowych? Badacze alarmują, że nadmierne korzystanie z narzędzi cyfrowych może mieć negatywny wpływ na rozwój społeczny, prowadząc do szeregu schorzeń i zjawisk [Domingues‐Montanari 2017]. Są to między innymi:
• nieprawidłowa postawa ciała (tzw. „smartfonowa twarz” i „sms-owa szyja”);
• krótkowzroczność;
• nadwaga i otyłość;
• cukrzyca typu 2;
• nadciśnienie, zwiększające ryzyko zawałów i udarów;
• zaburzenia snu;
• wysoki poziom stresu;
• występowanie ryzykownych zachowań;
• demencja cyfrowa, dotykająca coraz młodsze osoby.
Te zjawiska podkreślają potrzebę świadomego i zrównoważonego podejścia do korzystania z technologii cyfrowych, szczególnie w kontekście wychowania i rozwoju młodego pokolenia [Spitzer 2012].
Zjawisko socjalizacji cyfrowej wymaga dogłębnej analizy teoretycznej i praktycznej, szczególnie w kontekście jej przebiegu i potencjalnego opóźniania. Eksperci z różnych dziedzin, w tym psychologii, psychiatrii, neurobiologii i socjologii, zalecają ostrożne podejście do wprowadzania technologii cyfrowych w życie dzieci. Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę to, że dzieci spędzają obecnie w świecie cyfrowych mediów ponad dwukrotnie więcej czasu niż w szkole. Skutki nadmiernej ekspozycji na media cyfrowe mogą obejmować zakłócenia rozwoju mowy, problemy z nauką i koncentracją, zwiększony poziom stresu, depresję, narastającą gotowość do stosowania przemocy fizycznej [Rideout, Peebles, Mann, Robb 2021].
Jaki jest przepis, aby zapobiec całkowitemu zagłębieniu się w bezrefleksyjne życie cyfrowe? Manfred Spitzer pisze, że można się całkowicie odciąć (jak podczas uzależnienia od narkotyków czy alkoholu), można permanentnie mówić, uczyć, uświadamiać i można też pokazywać własnym przykładem, jak wygląda alternatywa dla życia cyfrowego, czyli jak może wyglądać powrót do rzeczywistości bez całodobowej dostępności, bez oddania siebie sieci. Im dłużej trwa odcięcie, życie offline, tym efekty są lepsze [Spitzer 2016]. Szczególny nacisk warto postawić na dzieci i młodzież. Potrzeba jest widoczna szczególnie dla tych dwóch grup, ponieważ to oni będą za chwilę decydować o naszym świecie. To oni są najbardziej narażeni na ekspozycję świata cyfrowego, który może zawładnąć ich umysłami, nawykami, a kiedy tak się stanie to nawet gdy uda się przeciąć ten węzeł gordyjski, to straconego czasu przed ekranem nic i nikt im już nie wróci.
To propozycje dla tych, którzy już są zanurzeni w świecie cyfrowym, ale należy pamiętać też o rodzicach, którzy swoim dzieciom chcą od najmłodszych lat świadomie ograniczać kontakt z mediami i w ten sposób kształtować ich postawy względem używania technologii. Potrzebna, jest taka socjalizacja cyfrowa, która pozwoli na zdobycie kompetencji, wartości i norm związanych z funkcjonowaniem w przestrzeni wirtualnej i jednocześnie będzie temu procesowi towarzyszyło stopniowe i kontrolowane wprowadzanie technologii cyfrowych, szczególnie dla dzieci do 14 roku życia [Buckingham 2015]. Bardziej ograniczającym podejściem może tu być opóźniona socjalizacja cyfrowa. To bardziej restrykcyjne stanowisko, zakładające świadome odraczanie wprowadzania technologii cyfrowych w życie dzieci, często do okresu nastoletniości, w celu ochrony ich naturalnego rozwoju psychofizycznego i społecznego. Mniej stanowczą propozycją jest odporność cyfrowa antycypująca. Skupia się ona na przygotowaniu jednostki do przyszłych wyzwań cyfrowego świata, nawet przed bezpośrednim kontaktem z nim. Obejmuje ona internalizację wartości, norm i umiejętności niezbędnych do bezpiecznego i efektywnego funkcjonowania w środowisku cyfrowym. Rola osób, które mają największy wpływ na socjalizację pokazuje, jak ważne jest znaczenie świadomego i kontrolowanego procesu wprowadzania zwłaszcza dzieci i młodzież, w świat technologii cyfrowych, z uwzględnieniem ich dobrostanu psychicznego, fizycznego i społecznego.
Bazując na socjalizacji cyfrowej antycypującej, można zdefiniować odporność cyfrową antycypującą, jako proces internalizowania wartości, norm, wzorców zachowań i umiejętności związanych z bezpiecznym i efektywnym funkcjonowaniem w środowisku cyfrowym, do którego jednostka jeszcze w pełni nie należy, lub z którym nie ma bezpośredniego kontaktu. Inaczej mówiąc, ważny jest proces przyswojenia wiedzy o potencjalnych zagrożeniach cyfrowych i sposobach ich unikania. Wzmocnieniem na pewno jest tu także rozwijanie krytycznego myślenia i kształtowanie postawy odpowiedzialnego korzystania z technologii. To jest fundamentem wypracowania, zbudowania strategii radzenia sobie z negatywnymi doświadczeniami w sieci. Elementem spajającym budowę antycypującej odporności cyfrowej jest rozwijanie adaptacyjności do szybko zmieniającego się środowiska cyfrowego [d’Haenens, Vandoninck, Donoso 2013; Helsper, Eynon 2013].
Opóźniona socjalizacja cyfrowa to świadomy i kontrolowany proces wprowadzania dziecka w świat technologii cyfrowych. Okres ochronny, w którym nie powinno się wystawiać dziecka na ekspozycję mediów elektronicznych to czas od narodzin do 4 roku życia. Całkowite wyłączenie dziecka z kontaktu z mediami elektronicznymi jest tu postulatem trudnym do zrealizowania. Potem następuje okres wprowadzający do około 11-12 roku życia, gdzie poprzez naśladowanie rodziców i nauczycieli dziecko uczy się technologii cyfrowych, stopniowego i kontrolowanego ich używania [Livingstone, Third 2017]. Wreszcie przychodzi okres świadomego korzystania, najlepiej pod czujnym okiem rodziców, wychowawców. Wiek zaopatrywania dzieci w smartfony jest o kilka lat niższy, ale w okresie gdzie przewidziana jest intensywniejsza edukacja cyfrowa w stale poszerzanych ramach zaufania i nabywania wiedzy musi w dalszym ciągu znajdować się pod nadzorem rodziców. To wtedy właśnie jest możliwość zbudowania odporności cyfrowej na bazie współpracy rodzic – dziecko i może wykształcić się strategia radzenia sobie ze stresem bez uciekania się do urządzeń elektrycznych [Przybylski, Weinstein 2017]. Bardzo ważne jest posiadanie przez dziecko najlepiej kilku alternatywnych aktywności rozwijających kreatywność i umiejętności społeczne poza światem cyfrowym. Nie bez znaczenia jest, że rodzice muszą stale podnosić swoje kwalifikacje w kwestii narzędzi cyfrowych, śledzić najnowsze rozwiązania, aby nie stracić kontaktu z najważniejszymi funkcjami i trendami, którymi interesują się ich podopieczni. Permanentna edukacja, uczenie przez całe życie, ma jeszcze jeden istotny aspekt – rodzice powinni prowadzić regularny monitoring, powinni umieć oceniać wpływ technologii na rozwój dziecka [Livingstone, Blum-Ross 2020]. Inaczej mówiąc, opóźniona socjalizacja cyfrowa zakłada, że poprzez kontrolowane wprowadzanie technologii cyfrowych, możliwe jest wykształcenie u młodych ludzi większej odporności na uzależnienia cyfrowe, zakładając, że młody człowiek osiągnął już pewien poziom dojrzałości poznawczej i emocjonalnej.
Badania wskazują, że nadmierne korzystanie z technologii w młodym wieku może prowadzić do problemów ze snem, koncentracją, a nawet wpływać na rozwój społeczny i emocjonalny. Dlatego wielu ekspertów opowiada się za późniejszym wprowadzaniem technologii cyfrowych, wskazując na wiek 13-14 lat jako optymalny moment, ponieważ w tym wieku młodzież posiada już rozwinięte umiejętności krytycznego myślenia i zdolność do podejmowania bardziej świadomych decyzji. Są również lepiej przygotowani do radzenia sobie z potencjalnymi zagrożeniami online, takimi jak cyberprzemoc, dezinformacja czy uzależnienie od technologii. Wprowadzenie technologii dopiero w tym wieku pozwala na bardziej zrównoważone korzystanie z niej, gdzie technologia staje się narzędziem wspierającym rozwój, a nie jego przeszkodą. Oczywiście, nie ma jednego uniwersalnego rozwiązania, a decyzja o wprowadzeniu dziecka w świat cyfrowy powinna być podejmowana indywidualnie, z uwzględnieniem jego dojrzałości i potrzeb. Niemniej jednak, warto rozważyć argumenty za późniejszym wprowadzaniem technologii, aby zapewnić dzieciom bezpieczne i zdrowe dzieciństwo w erze cyfrowej [Orben, Przybylski 2019]
Podsumowując, budowanie odporności w kontekście opóźnionej socjalizacji cyfrowej wymaga holistycznego podejścia, łączącego rozwój umiejętności emocjonalnych, społecznych i poznawczych. Eksperci zgadzają się, że kluczowe jest stworzenie silnych fundamentów odporności psychicznej przed pełnym wprowadzeniem technologii cyfrowych, co może znacząco zmniejszyć ryzyko uzależnień i negatywnych skutków nadmiernego korzystania z mediów elektronicznych. W erze postępującej cyfryzacji, odporność cyfrowa staje się kluczowym wyzwaniem dla społeczeństw. Młodsze pokolenia intensywnie korzystają z technologii, funkcjonując w wirtualnej rzeczywistości. Badania wskazują na negatywne skutki nadmiernego korzystania z urządzeń cyfrowych, zwłaszcza u młodych osób. W tym kontekście, opóźniona socjalizacja cyfrowa, polegająca na świadomym odraczaniu wprowadzania technologii w życie dzieci, zyskuje na znaczeniu. Badacze podkreślają wagę budowania odporności psychicznej i rozwijania umiejętności społecznych przed pełnym zanurzeniem w świecie cyfrowym. Kluczowe jest świadome i kontrolowane wprowadzanie dzieci w świat technologii, z uwzględnieniem ich dobrostanu. Tylko takie podejście może zapewnić bezpieczne i zdrowe dzieciństwo w erze cyfrowej. Fundamentalną rolę w tym procesie odgrywa rodzina i edukacja.
Dr Jakub Koper
Polskie Towarzystwo Cyfrowe
Przypisy:
1. Huntington, Samuel. Zderzenie cywilizacji. Warszawa: Muza, 1997.
2. Southwick, Steven i Charney DePierro. Odporność psychiczna. Warszawa: PWN, 2024.
3. Boin, Arjen i Michel J. G. van Eeten. „The Resilient Organization.” Public Management Review 15, nr 3 (2013): 429-45.
4. Bartosiak, Jacek i Marek Budzisz. Armia Nowego Wzoru. Warszawa: Zona Zero, 2022.
5. Twenge, Jean M. iGen: Why Today’s Super-Connected Kids Are Growing Up Less Rebellious, More Tolerant, Less Happy–and Completely Unprepared for Adulthood–and What That Means for the Rest of Us. Nowy Jork: Simon and Schuster, 2017.
6. Gillespie, Marie, Syntia Osseiran i Melissa Cheesman. „Syrian Refugees and the Digital Passage to Europe: Smartphone Infrastructures and Affordances.” Social Media + Society 4, nr 1 (2018): 2056305118764440.
7. Twenge, Jean M., Thomas E. Joiner, Megan L. Rogers i Gabrielle N. Martin. „Increases in Depressive Symptoms, Suicide-Related Outcomes, and Suicide Rates Among US Adolescents After 2010 and Links to Increased New Media Screen Time.” Clinical Psychological Science 6, nr 1 (2018): 3-17.
8. Orben, Amy i Andrew K. Przybylski. „The Association Between Adolescent Well-Being and Digital Technology Use.” Nature Human Behaviour 3, nr 2 (2019): 173-82.
9. Choi, Minha, Matthew Glassman i Debra Cristol. „What It Means to Be a Citizen in the Internet Age: Development of a Reliable and Valid Digital Citizenship Scale.” Computers & Education 107 (2017): 100-12.
10. Frau-Meigs, Divina, Brian O’Neill, Allesandra Soriani i Valentina Tomé. Digital Citizenship Education: Overview and New Perspectives. Strasburg: Rada Europy, 2017.
11. Livingstone, Sonia i Ellen Helsper. „Balancing Opportunities and Risks in Teenagers’ Use of the Internet: The Role of Online Skills and Internet Self-Efficacy.” New Media & Society 12, nr 2 (2010): 309-29.
12. van Deursen, Alexander J. A. i Ellen J. Helsper. „The Third-Level Digital Divide: Who Benefits Most from Being Online?” Communication and Information Technologies Annual (Studies in Media and Communications, Volume 10). Bingley: Emerald Group Publishing Limited, 2015, 29-52.
13. Dutta, Soumitra, Thierry Geiger i Bruno Lanvin. The Global Information Technology Report 2015. Genewa: World Economic Forum, 2015.
14. Scheerder, Annelies, Alexander van Deursen i Jan van Dijk. „Determinants of Internet skills, Uses and Outcomes. A Systematic Review of the Second-and Third-Level Digital Divide.” Telematics and Informatics 34, nr 8 (2017): 1607-24.
15. Southwick, Steven M., George A. Bonanno, Ann S. Masten, Catherine Panter-Brick i Rachel Yehuda. „Resilience Definitions, Theory, and Challenges: Interdisciplinary Perspectives.” European Journal of Psychotraumatology 5, nr 1 (2014): 25338. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4185134/ (dostęp: 27 sierpnia 2024).
16. van Dijk, Jan A. G. M. „Digital Divide: Impact of Access.” The International Encyclopedia of Media Effects. 2017, 1-11. https://www.researchgate.net/publication/314732108_Digital_Divide_Impact_of_Access (dostęp: 27 sierpnia 2024).
17. Payton, Sara i Christine Hague. Digital Literacy Across the Curriculum. York: Futurelab, 2010. https://www.nfer.ac.uk/media/jnhety2n/futl06.pdf (dostęp: 24 sierpnia 2024).
18. Livingstone, Sonia i Alicia Blum-Ross. Parenting for a Digital Future: How Hopes and Fears about Technology Shape Children’s Lives. Oxford: Oxford University Press, 2020.
19. Smahel, David, Hana Machackova, Gianluca Mascheroni, Lenka Dedkova, Elisabeth Staksrud, Kjartan Ólafsson i inni. EU Kids Online 2020: Survey Results from 19 Countries. 2020. https://www.eukidsonline.ch/files/Eu-kids-online-2020-international-report.pdf (dostęp: 23 sierpnia 2024).
20. Hinduja, Sameer i Justin W. Patchin. „Cultivating Youth Resilience to Prevent Bullying and Cyberbullying Victimization.” Child Abuse & Neglect 73 (2017): 51-62.
21. Livingstone, Sonia i Ellen J. Helsper. „Parental Mediation of Children’s Internet Use.” Journal of Broadcasting & Electronic Media 52, nr 4 (2008): 581-99.
22. Schreurs, Karine, Anabel Quan-Haase i Kim Martin. „Problematizing the Digital Literacy Paradox in the Context of Older Adults’ ICT Use: Aging, Media Discourse, and Self-Determination.” Canadian Journal of Communication 42, nr 2 (2017).
23. Marsh, Jackie, Lydia Plowman, Dixie Yamada-Rice, Jennifer C. Bishop i Faith Scott. „Digital Play: A New Classification.” Early Years 36, nr 3 (2016): 242-53.
24. Kucirkova, Natalia i Jenny Radesky. „Digital Media and Young Children’s Learning: How Early Is Too Early and Why?” Review of Research in Education 41, nr 1 (2017): 239-57.
25. Domingues-Montanari, Suzana. „Clinical and Psychological Effects of Excessive Screen Time on Children.” Journal of Paediatrics and Child Health 53, nr 4 (2017): 333-38.
26. Spitzer, Manfred. Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci. Słupsk, 2013.
27. Rideout, Vicky J. i Michael B. Robb. The Common Sense Census: Media Use by Tweens and Teens. San Francisco: Common Sense Media, 2021. [invalid URL removed]
28. Spitzer, Manfred. Cyberchoroby. Jak cyfrowe życie rujnuje nasze zdrowie. Słupsk, 2016.
29. Buckingham, David. „Defining Digital Literacy—What Do Young People Need to Know about Digital Media?” Nordic Journal of Digital Literacy 10 (2015): 21-35.
30. d’Haenens, Leen, Sofie Vandoninck i Veronica Donoso. How to Cope and Build Online Resilience? EU Kids Online, 2013.
31. Helsper, Ellen J. i Rebecca Eynon. „Distinct Skill Pathways to Digital Engagement.” European Journal of Communication 28, nr 6 (2013): 696-713.
32. Livingstone, Sonia i Aleksandra Third. „Children and Young People’s Rights in the Digital Age: An Emerging Agenda.” New Media & Society 19, nr 5 (2017): 657-70.
33. Przybylski, Andrew K. i Netta Weinstein. „A Large-Scale Test of the Goldilocks Hypothesis: Quantifying the Relations between Digital-Screen Use and the Mental Well-Being of Adolescents.” Psychological Science 28, nr 2 (2017): 204-15.
34. Orben, Amy i Andrew K. Przybylski. „The Association Between Adolescent Well-Being and Digital Technology Use.” Nature Human Behaviour 3, nr 2 (2019): 173-82.
PL 
EN